گرد بی‌توجهی بر چهره‌ی کتابخانه‌های دانشگاهی
منتشر شده در روزنامه جوان - سه شنبه 27 خردادماه 93 / مشاهده / دریافت فایل pdf
وقتی پای علم و دانشگاه به میان می‌آید، دسترسی به منابع علمی اولین مسئله‌ای است که به ذهن خطور می‌کند. در واقع اولین شرط توسعه‌ی علمی در یک جامعه، آن است که اندیشمندان و پژوهشگران آن جامعه پای بر دوش یکدیگر بگذارند و برای هر تحقیق و پژوهش، از تحقیقات و مطالعات پیشین در آن زمینه حداکثر استفاده صورت گیرد؛ و این یعنی دسترسی مناسب به منابع علمی، شرط «دانشگاه» شدن دانشگاه است. یقیناً از دانشگاهی که از کمبود منابع علمی رنج می‌برد، نمی‌توان انتظار شکوفا شدن استعدادها و تولید علم داشت. با این وجود، مشکل دسترسی به منابع علمی، از جمله مشکلات اساسی در دانشگاه‌های کشورمان است که در درجه‌ی اول به ضعف کتابخانه‌های دانشگاهی بازمی‌گردد.
کمبود کتابخانه؛ اولین مشکل
به‌لحاظ کمی، در حال حاضر در کشورمان حدود 45 کتابخانه‌ی مهم دانشگاهی وجود دارد که نسبت به جمعیت 4 میلیون نفره‌ی دانشجویان، رقم ناچیزی محسوب می‌شود. اغلب این کتابخانه‌ها مربوط به دانشگاه‌های دولتی هستند و دانشگاه‌های دیگری چون پیام نور، علمی- کاربردی و سایر مؤسسات آموزش عالی کشور، با وجود تعداد زیاد دانشجو، از داشتن کتابخانه‌های دانشگاهی مناسب محروم اند. ضمن اینکه همین تعداد کتابخانه‌های دانشگاهی، بیشتر در شهرهای بزرگ و مراکز استان‌ها متمرکز شده اند و اغلب شهرستان‌ها، چنین امکانی را در اختیار ندارند. همین تعداد کتابخانه‌های دانشگاهی نیز با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند و از میان آنها، تنها تعداد انگشت شماری از استانداردهای لازم برخوردارند.
کمبود کتاب و منابع علمی؛ مهم‌ترین علت ناکارآمدی کتابخانه‌های دانشگاهی
جدی‌ترین مشکل بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی کشور، مشکل کمبود کتاب و منابع علمی است. این مشکل به‌ویژه برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی وجود دارد که برای دروس گوناگون، نیاز به منابع بیشتر و تخصصی‌تری دارند. اما کتابخانه های دانشگاهی اغلب با انبوه کتابهای عمومی و غیر ضروری پر شده‌اند و بسیاری از کتابهای تخصصی و ضروری رشته‌های مختلف، در آنها پیدا نمی‌شوند. در حالی‌که به دلیل تنوع رشته‌های دانشگاهی و مخاطبان دانشجو که هر کدام در رشته‌ی خاصی تحصیل می‌کنند، کارویژه‌ی کتابخانه‌های دانشگاهی بیشتر کتب تخصصی است تا عمومی و این کتابخانه‌ها، از این جهت با کتابخانه‌های عمومی سطح شهر متفاوت هستند. به همین خاطر، دانشجویان باید برای یک پژوهش تخصصی قوی، به کتابخانه‌های مجهزتری مانند کتابخانه‌ی ملی، کتابخانه وزارت امورخارجه، کتابخانه مجلس و... مراجعه کنند که عمدتاً در تهران واقع شده‌اند.
قدیمی بودن منابع و عدم به روز رسانی آنها، مشکل عمده‌ی دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی در زمینه‌ی منابع علمی است. در واقع بسیاری از کتابهای این کتابخانه‌ها رنگ‌وبوی تاریخی گرفته‌اند. اقتضای رشته‌های مختلف دانشگاهی، ترجمه و تولید مطالب جدیدی در حوزه‌های مختلف است که همه ساله در قالب کتاب وارد بازار نشر می‌شود. این در حالی است که روزآمد کردن منابع کتابخانه‌های دانشگاهی با آثار منتشر شده در بازار نشر، فاصله‌ی زیادی دارد و بسیاری پیش می‌آید که سال‌ها از چاپ یک کتاب می‌گذرد، اما آن کتاب هنوز وارد کتابخانه‌ی دانشگاه نشده است. این است که دانشجویان، نا امید از تهیه‌ی کتاب از کتابخانه‌ی دانشگاه، ناچار برای تهیه‌ی آن به کتابفروشی‌ها روی می‌آورند؛ در حالی‌که گذشته از قیمت بالای کتاب و سختی‌های ناشی از آن برای دانشجو، بسیاری از این کتب در کتاب‌فروشی‌های شهرستان‌ها یافت نمی‌شود. در این زمینه باید گفت برای دانشجویان شهرستانی که با مشکل دسترسی به کتابهای تخصصی در کتاب‌فروشی‌های شهرشان مواجه‌اند، این مشکل در درجه‌ی اول باید توسط کتابخانه‌های دانشگاهی مرتفع شود. لذا توجه به تهیه‌ی تازه‌های نشر، باید جزء اولویت‌های اول کتابخانه‌های دانشگاهی باشد.
مسئله‌ی بعد، عدم وجود تعداد نسخه‌های کافی از بسیاری از کتاب‌ها است. بسیار پیش می‌آید که دانشجو برای تهیه‌ی کتابی باید چند هفته منتظر بماند تا آن کتاب به کتابخانه بازگردانده شود و بعد اقدام به تهیه‌ی آن کند. در حالی که اگر از هر کتاب، و لااقل از کتابهای پر مخاطب، تعداد نسخه‌های بیشتری تهیه شود، چنین مشکلاتی کمتر پیش خواهد آمد.
از دیگر مشکلات مربوط به منابع علمی در کتابخانه‌های دانشگاهی، باید به مشکل پایان‌نامه‌ها اشاره کرد. پایان‌نامه‌ها، از جمله پر مراجعه‌ترین منابع دانشگاهی هستند که برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی، استفاده‌ی زیادی دارند. اما با کمال تأسف باید گفت اغلب کتابخانه‌های دانشگاهی کشور، آرشیو مناسبی از پایان‌نامه‌های دانشگاهی را در اختیار ندارند. بسیاری از پایان‌نامه‌های تهیه شده در گروه‌های درسی مختلف، یا در کتابخانه‌های شخصی اساتید می‌مانند و یا در اختیار کتابخانه‌های دانشکده‌ای قرار می‌گیرند و وارد سیستم جستجوی کتابخانه نمی‌شوند. این مسئله، دسترسی دانشجویان را به پایان‌نامه‌ها دشوار می‌کند و در بسیاری از موارد دانشجویان تحصیلات تکمیلی مجبور می‌شوند این دانشکده و آن دانشکده به دنبال پایان‌نامه‌ی مدنظرشان بگردند و برای این کار، وقت زیادی صرف کنند. در حالی که اگر برای آرشیو کردن پایان‌نامه‌های دانشگاه و وارد نمودن عناوین در سیستم جستجوی کتابخانه برنامه ریزی درستی صورت گیرد، بسیاری از این مشکلات به‌سادگی برطرف خواهند شد.
دسترسی به منابع علمی الکترونیکی نیز موضوع دیگری است که باید به آن اشاره کرد. در شرایطی که به دلیل پیشرفت تکنولوژی و همه‌گیر شدن رایانه‌های شخصی بسیاری از پژوهش‌ها و مطالعات از طریق ابزارهای الکترونیکی صورت می‌گیرند، دسترسی به منابع علمی الکترونیکی از نیازهای اساسی پژوهشگران حرفه ای و اساتید دانشگاه است. بسیاری از کتابهای مرجع و تخصصی زبان اصلی در رشته‌های مختلف که تهیه‌ی آنها به دلیل مشکلات موجود در واردات کتاب و گرانی ارز تقریباً ناممکن است، در صورت تهیه‌ی نسخه‌ی دیجیتال آنها توسط کتابخانه دانشگاه می توانند در اختیار مخاطب دانشگاهی قرار گیرند. علاوه بر این، نسخه‌ی دیجیتال بسیاری از کتب داخلی، نشریات، پایان‌نامه‌ها و... نیز باید برای استفاده‌ی پژوهشگران و دانشجویان تهیه گردد و امکان استفاده‌ی دانشجویان از تعداد بیشتری از پایگاه‌های علمی بین المللی فراهم شود.
ارتباط مناسب میان کتابخانه‌های دانشگاهی؛ راه‌حلی موقتی، اما مناسب
در شرایطی که کتابخانه‌های دانشگاهی کشور از مشکل کمبود منابع علمی رنج می‌برند، اتصال این کتابخانه‌ها به یکدیگر و امکان استفاده‌ی دانشجویان دانشگاه‌های مختلف از منابع علمی دیگر دانشگاه‌ها، می‌تواند راهکار مناسبی برای حل این مشکل باشد؛ تا زمانی‌که بودجه و حمایت کافی از کتابخانه‌های دانشگاهی صورت گیرد و منابع علمی آنها، به حد استاندارد برسد.
درحالی که آنچه ما اکنون داریم، مجموعه ای از کتابخانه های دانشگاهی است که هر یک به طور پراکنده بخشی از منابع را دراختیار دارند و این منابع را دراختیار سایر کتابخانه‌ها قرار نمی‌دهند و هماهنگی و همکاری لازم آنها وجود ندارد و طرح‌هایی چون «طرح غدیر» و «کنسرسیوم محتوای ملی» نیز که به هدف دسترسی دانشجویان به منابع کتابخانه‌های دانشگاهی مختلف طراحی شده‌اند، به دلیل مشکلات اجرایی از سویی و عدم همراهی مناسب بسیاری از کتابخانه‌های بزرگ با این طرح‌ها، نتوانسته اند مشکل دسترسی به منابع علمی را التیام بخشند.
مشکلات سخت‌افزاری؛ مزید بر علت
گذشته از مشکلات مربوط به منابع علمی، کتابخانه‌های دانشگاهی کشورمان از مشکلات مربوط به امکانات و تجهیزات فیزیکی نیز رنج می‌برند. از جمله‌ی این مشکلات، باید به مشکل کمبود مکان اشاره کرد. سالن‌های مطالعه‌ی بسیاری از کتابخانه‌ها جوابگوی خیل دانشجویان مراجعه کننده نیستند و بسیاری از دانشجویان، امکان استفاده از سالن مطالعه‌ی کتابخانه دانشگاه را پیدا نمی‌کنند. علاوه بر کمبود سالن‌های مطالعه، به دلیل مناسب نبودن ساختمان بسیاری از کتابخانه‌ها، مشکل کمبود فضا برای مخزن کتاب و نشریات نیز وجود دارد.
در بسیاری موارد، تجهیزات کتابخانه‌ها نیز از استاندارد کافی برخوردار نیستند. مواردی چون متناسب نبودن ارتفاع میز و صندلی‌های کتابخانه، عدم تنظیم نور سالن‌های مطالعه، کمبود امکانات و تجهیزات کامپیوتری، عدم توجه به ایجاد فضای لازم برای کاربران ویژه نظیر معلولین، نابینایان و کم‌بینایان، مشکلات مربوط به تهویه و کنترل دمای هوا، موانع ورود حشرات، دنج و کم سر و صدا بودن، راه‌های عبور و مرور مناسب به طوری که تمرکز افراد حاضر در سالن مطالعه را به‌هم نزند، قفسه‌های در دسترس و ... از جمله مشکلات مربوط به ضعف تجهیزات فیزیکی درکتابخانه‌های دانشگاهی است.
موضوع مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، کمبود امکانات مربوط به دسترسی به اینترنت و پایین بودن سرعت است. اینترنت مناسب، از جمله مهم‌ترین نیازهای یک کتابخانه‌ی مطلوب است که علاوه بر انجام بهتر امور کتابداری و اطلاع رسانی، نیازهای دانشجویان را بر طرف می‌کند. اما اغلب کتابخانه‌های دانشگاهی کشور، از کمبود امکانات اینترنتی و پایین بودن سرعت اینترنت رنج می‌برند.
مشکل سخت‌افزاری دیگر، ضعف سیستم‌های جستجوی کتاب است. از آن‌جا که اغلب کتابخانه‌های دانشگاهی کشور بودجه‌های مناسبی در اختیار ندارند و خرید سیستم‌های پیشرفته‌ی جستجوی کتاب نیازمند هزینه‌ی زیادی است، مسئولین این کتابخانه‌ها ترجیح می‌دهند به همان سیستم‌های حداقلی جستجوی کتاب و منابع علمی اکتفا کنند. ضمن اینکه مواردی چون تهیه‌ی نسخه‌های دیجیتالی از کتب و نشریات، تهیه‌ی فایل های سمعی و بصری برای کتابخانه، تهیه‌ی چکیده و معرفی برای هر کتاب و مواردی از این دست که لوازم یک کتابخانه‌ی حرفه‌ای هستند، قربانی نگاه درجه چندم به کتابخانه‌های دانشگاهی و کمبود بودجه می‌شوند.
سخن پایانی
بخواهیم یا نخواهیم، مشکل تأمین کتاب و منابع علمی، امروزه در کشور ما در حد و اندازه‌ی شدیدی وجود دارد و به دلیل ساختار تمرکز گرای کشور، بیشتر آن نصیب دانشجویان شهرستانی می‌شود. در شرایطی که قیمت کتاب سر به آسمان می‌ساید و همان کتاب‌گران قیمت هم برای بسیاری از دانشجویان شهرستانی دُرّ نایاب است، مهم‌ترین راهکار حل مشکل تجهیز و توسعه‌ی کتابخانه‌های دانشگاهی است. این امر نیازمند توجه بیشتر دولت و مجلس محترم و تصویب بودجه‌های کافی برای این امر است. در حقیقت، دولتمردان و سیاست‌گذاران کشورمان باید این مسئله را به‌درستی درک نمایند که نمی‌شود سخن از تولید علم و تمدن بزرگ اسلامی به میان آورد و مشکلات اولیه‌ی مربوط به تولید دانش را نادیده گرفت.